Warszawski Indeks Różnorodności Biologicznej

To rozmaitość form życia występujących na Ziemi, która ulega ciągłemu ubożeniu. Zmieniający się klimat wpływa na liczebność gatunków oraz zasoby ekosystemów. Zagrożenie stanowi także działalność człowieka. Każdego dnia w wyniku zanieczyszczeń i przekształceń w naturalnym środowisku ginie co najmniej 20 gatunków zwierząt, roślin i grzybów. Szacuje się, że w ciągu najbliższych 30 lat tempo to wzrośnie do ponad 100 gatunków dziennie.

IRB to indeks dla miast w zakresie bioróżnorodności, po raz pierwszy zdefiniowany na Szczycie Klimatycznym ONZ w 2008 roku (COP 9). Pierwsza wersja Indeksu została opracowana dla miasta Singapuru w ramach serii trzech warsztatów przeprowadzonych w latach 2009-2011, w których uczestniczyli przedstawiciele środowisk akademickich, organizacji międzynarodowych i miasta. Dziesięć lat później w 2019 roku zwołano czwarte warsztaty, aby zaktualizować wskaźniki o nowe doświadczenia zdobyte w tym zakresie.

Bioróżnorodność w przestrzeni miejskiej jest poddawana szeregom presji antropogenicznych, a głównym zagrożeniem dla siedlisk jest ich fragmentacja. Aby podjąć odpowiednie działanie zmierzające do ochrony różnorodności biologicznej w pierwszej kolejności należy wyliczyć jej charakterystyczne wskaźniki.

W tym celu powstała, opracowana przez zespół Antea Polska, metodyka wdrożenia obliczania dwóch wskaźników wchodzących w skład Warszawskiego Indeksu Różnorodności Biologicznej (WIRB): łączności zielonych korytarzy i ciągłości siedlisk.

W Warszawskim Indeksie Bioróżnorodności (WIRB) ciągłość przyrodniczą określają dwa wskaźniki:

• ciągłość siedlisk - istotna dla owadów biegaczowatych (rodzina owadów z rzędu chrząszczy),  roślin i innych organizmów o małej dyspersji (przemieszczaniu się w stosunku do obszaru zajętego przez populację;
• łączność zielonych korytarzy - istotna dla ptaków, motyli i średnich ssaków.

Metodologia umożliwia wyliczenie wartości wskaźnika dla ww. parametrów oraz daje możliwość oceny wpływu barier, takich jak drogi i sieć kolejowa, na łączność terenów zielonych.

Łączność ta jest definiowana jako stopień, w jakim krajobraz ułatwia lub utrudnia przemieszczanie się między poszczególnymi płatami siedlisk i może być mierzona prawdopodobieństwem ruchu pomiędzy wszystkimi punktami lub obszarami siedlisk w krajobrazie.

Dla bioróżnorodności miejskiej nadrzędne znaczenie mają naturalne ekosystemy, które są siedliskami większej liczby gatunków rodzimych, niż obszary o dużym wpływie antropopresji. Dlatego też im większy odsetek obszarów naturalnych w porównaniu z całkowitą powierzchnią miasta, tym większej należy się spodziewać różnorodności biologicznej.

Niszczenie siedlisk powoduje zanikanie roślin biegaczowatych i mikroorganizmów, co jest równoznaczne ze spadkiem bioróżnorodności na obszarze miasta. Korytarze ekologiczne tj. wydłużone obszary łączące podobne siedliska będące drogą wybieraną przez zwierzęta do przemieszczania się między nimi (zarówno o znaczeniu lokalnych, regionalnym i ponadregionalnym) nie poprawiają tego stanu, a jedynie wpływają na zwiększenie łączność ich siedlisk.

Małe i średnie ssaki, motyle i ptaki, mogą wykorzystywać korytarze ekologiczne, ale badania terenowe nie dostarczyły żadnych dowodów sugerujących, że bezkręgowce wykorzystują szlaki migracyjne do dyspersji. W przypadku gatunków o większych możliwościach dyspersji, funkcjonowanie korytarzy ekologicznych ma istotne znaczenie dla zachowania trwałości populacji.

W ramach projektu Antea Polska zaproponowała wykonanie analiz w kilku scenariuszach, różniących się między sobą analizowaną odległością połączonych obszarów i typów siedlisk. Poniżej porównanie dwóch z nich:

Scenariusz bez uwzględnienia barier komunikacyjnych

Scenariusz pierwszy zakładał połączenie terenów zielonych (z wybranych obiektów terenowych z bazy BDOT10k) w odległości do 100 m od siebie. Pod uwagę w analizie wzięto 165 obiektów, rozumianych jako tereny zielone, o łącznej powierzchni 26 501,66 ha. Poszczególne obiekty reprezentują powierzchnie siedlisk połączonych ze sobą w odległości 100 m. Prezentacje obszarów połączonych ze sobą w odległości do 100 m przedstawiono na rysunku nr 1. Jak można zaobserwować łączność w odległości 100 m (nie uwzględniając barier migracyjnych) wykazują obszary na prawie całym terenie miasta Warszawy.

Zgodnie z założeniami wartość wskaźnika w scenariuszu I wyniosła aż 13 161,61 ha, co daje aż 3 punkty w skali oceny łączności siedlisk. Tak wysoka wartość wskaźnika wynika z faktu, iż w przypadku nieuwzględnienia istniejących barier komunikacyjnych, łączność w odległości 100 m wykazuje bardzo duży obszar na terenie miasta Warszawy. Jest to jedynie czysto teoretyczna wartość wskaźnika. Aby ustalić właściwą jego wartość należy wskazać i uwzględnić bariery migracyjne.

Scenariusz z uwzględnionymi barierami komunikacyjnymi

Scenariusz drugi zakładał uwzględnienie oddziaływanie barier komunikacyjnych na ciągłość siedlisk zachowujących łączność w odległości 100 m.

Na skutek uwzględnienia barier migracyjnych (torowiska i drogi), płaty siedlisk uległy rozdrobnieniu. Dotychczas połączone obszary zostały podzielone przez istniejące bariery, doszło do fragmentacji siedlisk. Wartość wskaźnika po uwzględnieniu barier komunikacyjnych wyniosła już tylko 473,89 ha, co jest równoznaczne z 1 punktem w skali oceny. Na podstawie powyższych wyników wyraźnie widać, bardzo duży wpływ barier komunikacyjnych na wartość wskaźnika. Bariery w postaci dróg i torowisk nie tylko wpływają na rozdrobnienie obszarów i podział płatów siedlisk, ale zmniejszają również powierzchnię poszczególnych obiektów.

Z uwagi na większą użyteczność i realność pozyskanych wyników właściwym do dalszych analiz i podejmowania działań jest scenariusz z uwzględnionymi barierami komunikacyjnymi.

Wyniki opracowania, będą stanowić dla Warszawy cenne źródło informacji, a także podstawę do wdrażania działań, zmierzający do poprawy łączności siedlisk.